پس از نفخ صور و مرگ همه انسانها و دگرشدن و به هم خوردن اوضاع عمومی زمین و آسمان، دوباره در صور دمیده میشود و همه انسانهای موجود در برزخ زنده میشوند و برای حساب اعمال و پاسخگویی در محضر خدای متعال حضور مییابند.
قرآن میگوید: «آيا اينان نمىدانند كه زنده مىشوند، در آن روز بزرگ، روزى كه همه مردم به پيشگاه پروردگار جهان بر پا مىخيزند.»[1]
قرآن مجید وقوع قیامت را امری قطعی میداند که نباید در آن شک کرد و میفرماید:
«الله خدايى است كه جز او خدايى نيست. همانا همه شما را در روز قيامت كه شكى در آن نيست گرد مىآورد و چه كس از خدا راستگوتر است.»[2]
معاد و زندگی پس از مرگ عقیدهای ریشهدار و عمیق انسانی است که همه پیامبران از آن خبر دادهاند و اکثر انسانها در طول تاریخ بلکه قبل از تاریخ بدان ایمان داشتهاند. البته گروهی هم وقوع آن را باور نداشته انکار میکردهاند. ولی دلیلی بر نفی آن نداشته بلکه امکان وقوع آن را مورد تردید قرار میدادند.
قرآن میگوید: «آدمى مىگويد: آيا زمانى كه بميرم زنده از گور بيرون مىآيم؟ آيا انسان به ياد نمىآورد كه ما او را پيش از اين آفريديم در حالى كه چيزى نبود.»[3]
قرآن در پاسخ اینان و نفی استبعادشان به حیات آغازین انسان اشاره میکند و میگوید: ما انسان را در آغاز، از مواد بیجان آفریدیم و بدان حیات دادیم و زنده کردن دوباره آن قطعاً از آفرینش اول آسانتر است و قدرت انجام آن را داریم. آیات زیر، دلیلهای روشنی است:
- «خدا زنده را از مرده بيرون آورد و مرده را از زنده به وجود آورد و زمين مرده را زنده مىسازد و شما نيز اين چنين زنده مىشويد و از گورها بيرون مىآييد.»[4]
- «خداست كه انسان را در آغاز مىآفريند سپس (براى بار دوم) زنده مىكند و باز مىگرداند و اين كار بر او آسانتر است.»[5]
- «ای مردم! اگر در روز رستاخیز شک دارید، ما شما را از خاک، سپس از نطفه، آنگاه از لخته خون، سپس از پاره گوشتی ـ تمام یا ناتمام ـ بیافریدیم، تا قدرت خود را آشکار سازیم و تا زمانی معین هر چه خواستیم در رحم مادر نگه میداریم، آن گاه شما را به صورت یک کودک از رحم خارج میسازیم تا به حد رشد برسید بعضی از شما میمیرند و بعضی به سالخوردگی میرسند و آنچه را آموختهاند، فراموش میکنند.
و زمین خشک و مرده را میبینی که چون باران بر آن نازل کنیم به حرکت درآید و رشد کند و از هر گونه گیاه زیبایی برویاند. چون خدا حق است و مردگان را زنده میکند و بر هر کاری توانمند است و این که قیامت خواهد آمد و شکی در آن نیست و این که خدا همه کسانی را که در قبرها هستند زنده میکند.»[6]
قرآن کریم معاد را جسمانی و روحانی میداند عموم مسلمانان بلکه پیروان سایر ادیان آسمانی نیز بر همین عقیدهاند؛ بدین معنا که انسان در قیامت با همان شخصیت نفسانی و بدن جسمانی که در دنیا داشته مبعوث میشود. با همان شکل و قیافه و مقدار و رنگ که در دنیا داشته در محضر پروردگار جهان حضور مییابد.
به گونهای که بستگان و آشنایان او را میشناسند و میگویند: این شخص همان فلانی است که در دنیا بود.
عموم مسلمانان بر این عقیده اجماع دارند واز ضروریات دین به شمار رفته است.
علامه مجلسی در این باره نوشته است:
همهی عقیدهمندان به ادیان آسمانی بر جسمانی بودن معاد اجماع دارند و از ضروریات دین است و آیات قرآن کریم بدین مطلب تصریح دارند و تأویل آنها کار درستی نیست. به علاوه، احادیث متواتر نیز بر آن دلالت دارند.[7]
صدرالدین شیرازی مینویسد:
حق این است که در معاد عین همان بدن دنیوی اعاده میشود، نه مثل آن به گونهای که اگر کسی او را مشاهده کند، میگوید: این همان شخص فلانی است که در دنیا بود.[8]
فیض کاشانی مینویسد:
آن که در معاد بر میگردد و در آخرت محشور میشود عین آن شخص انسانی است که در دنیا و برزخ بود؛ هم از جهت روح و هم از جهت جسم به گونهای که اگر کسی او را در محشر ببیند میگوید: این همان فلان شخص است که در دنیا بود. چنان که امام صادق(ع) در مورد برزخ فرمود: اگر او را ببینی خواهی گفت: این همان فلان شخص است که در دنیا بود.[9]
بنابراین باید بپذیریم انسانی که در قیامت محشور میشود از جهت روح و جسم عین همان شخصی است که در دنیا زندگی میکرد، با این تفاوت مهم که بدن دنیوی محل عوارض بود و بیمار و پیر و فرسوده میشد، برخلاف پیکر اخروی که بیماری، پیری و فرسودهگی ندارد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ای فرزندان عبدالمطلب! دیدهبان به خویشان خود دروغ نمیگوید: به خدا سوگند! چنان که به خواب میروید میمیرید و چنانکه از خواب بیدار میشوید بعد از مرگ نیز برانگیخته میشوید.
بعد از مرگ چیزی جز بهشت یا دوزخ نیست و خلق همه مردم و برانگیختن آنها برای قیامت همانند ایجاد یک فرد بیش نیست. خدا در قرآن فرموده:
ما خَلْقُكُمْ وَلا بَعْثُكُمْ إِلّا كَنَفْسٍ واحِدَةٍ.»[10]
امام محمد باقر(ع) فرمود: «لقمان به فرزندش فرمود: پسرم! اگر در مرگ شک داری خواب را از خودت رفع کن و نمیتوانی، و اگر در برانگیختن در قیامت شک داری بیدار شدن از خواب را از خودت رفع کن و نمیتوانی. اگر در این باره فکر کنی میفهمی که نفس تو در اختیار دیگری است. همانا خواب به منزله مرگ و بیداری بعد از خواب به منزله برانگیخته شدن بعد از مرگ است».[11]
۱- قرآن به افرادی که منکر قیامت هستند چگونه پاسخ میدهد؟
۲- تفاوت بدن دنیوی و اخروی چیست؟
[1]. مطففين (83) آيات 5 ـ 7: «أَلايَظُنُّ أُولئِك أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ * لِيَوْمٍ عَظِيمٍ * يَوْمَ يَقُومُ النّاسُ لِرَبِّ العالَمِينَ».
[2]. نساء (4) آيه 87: «اللهُ لا إِلهَ إِلّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلى يَوْمِ القِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللهِ حَدِيثاً».
[3]. مريم (19) آيه 66: «وَيَقُولُ الإِنْسانُ أَ ئِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيّاً * أَوَ لايَذكُرُ الإِنْسانُ أَ نّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْيَكُ شَيْئاً».
[4]. روم (30) آيه 19: «يُخْرِجُ الحَىَّ مِنَ المَيِّتِ وَيُخْرِجُ المَيِّتَ مِنَ الحَىِّ وَيُحْىِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَكَذلِكَ تُخْرَجُونَ».
[5]. همان، آيه 27: «وَهُوَ الَّذِى يَبْدَأُ الخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ».
[6]. حج (22) آيات 5 ـ 7: «يا أَيُّها النّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِى رَيْبٍ مِنَ البَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِى الأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى أَجَلٍ مُسَمّىً ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ العُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً وَتَرىَ الأَرْضَ هامِدَةً فَإِذْا أَنْزَلْنا عَلَيْها الماءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ * ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ هُوَ الحَقُّ وَأَ نَّهُ يُحْىِ المَوْتى وَأَ نَّهُ عَلى كُلِّ شَىءٍ قَدِيرٌ * وَأَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَأَنَّ اللهَ يَبْعَثُ مَنْ فِىالقُبُورِ».
[7]. بحارالأنوار، ج 7، ص 47.
[8]. المبدأ و المعاد، ص 490.
[9]. علم اليقين، ج 2، ص 902.
[10]. بحارالأنوار، ج 7، ص 47: قال النبيّ(ص): «يا بني عبدالمطّلب! إنّ الرائدَ لا يَكذِب أهلَه، و الذي بعثني بالحقّ! لتَموتُنَّ كما تَنامون، و تُبعَثُنَّ كما تَسْتَيْقِظُونَ و ما بعد الموت دار إلّا جنّةٌ أو نار، و خَلقُ جميعِ الخَلْقِ و بَعثُهم على الله عزّوجلّ كخَلْق نفسٍ واحدةٍ و بَعثِها قال الله عزّوجلّ: ما خَلْقُكُمْ وَلا بَعْثُكُمْ إِلّا كَنَفْسٍ واحِدَةٍ».
[11]. همان، ص 42: عن أبيجعفر(ع) قال: «فيما وَعَظَ به لقمانُ ابنَه أن قال: يا بنيّ! إن كنت في شكٍّ من الموت فارفع عن نفسِك النومَ و لَنْ تستطيع ذلك، و إن كنت في شكّ من البعث فارفع عن نفسك الانتباه ولن تستطيع ذلك؛ فإنّك إذا فكّرت في هذا علمتَ أنّ نفسك بيد غيرك، و إنّما النوم بمنزلة الموت، و إنّما الْيَقْظَةُ بعد النوم بمنزلة البَعثِ بعدَ الموتِ».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی